رویای چند صد میلیارد دلاری بن سلمان شکست خورد؟

اما با گذشت زمان، بسیاری از طرح‌های شهر آرمانی لاین با واقعیت‌های فیزیکی و محدودیت‌های مالی روبه‌رو شده‌اند. آنچه زمانی یک رؤیای آینده‌نگرانه بود، حالا با مشکلاتی روبه‌رو است که شاید بتوان گفت «پایان خط» را رقم زده‌اند. نشریه فایننشال تایمز به‌تازگی در گزارشی مفصل به لاین و چالش های آن پرداخته و بسیاری از واقعیت‌های ناگفته‌ی این ابرپروژه‌ی بلندپروازانه را زیر ذره‌بین برده است.

یکی از جاذبه‌های اصلی لاین، «هیدن مارنیا» نام دارد؛ قسمتی از شهر که قرار است دروازه‌ای به ارتفاع برج شارِد لندن برای عبور بزرگ‌ترین کشتی‌های کروز جهان داشته باشد تا در بندری عمیق در دل صحرا پهلو بگیرند. برفراز این دروازه، ساختمانی 30 طبقه از شیشه و فولاد مانند چلچراغ آویزان می‌شود؛ اما طراحان پروژه هشدار داده‌اند که قوانین فیزیک ممکن است با این ایده همراهی نکند.

زیر مارینا، ایستگاه قطار پرسرعت طراحی شده و برفراز چلچراغ، استادیوم فوتبال 45هزار نفری، 350 متر بالاتر از سطح دریا برای میزبانی از جام جهانی 2034 عربستان پیش‌بینی شده است.

وقتی معماران نقشه‌ها را بررسی کردند، چلچراغ ناممکن به نظر می‌رسید. یکی از معماران به طارق قدومی، مدیر اجرایی پروژه، هشدار داد که آویزان کردن ساختمان 30 طبقه از پلی در ارتفاع صدها متری خطرناک است چراکه ساختمان ممکن است مانند آونگ حرکت کند، سرعت بگیرد و در نهایت سقوط کند.

با وجود هشدارها، طارق قدومی به کار ادامه داد. حتی مسائل ساده هم با ساختمان معکوس پیچیده شدند. چلچراغ تنها بخش کوچکی از لاین محسوب می‌شود: کلان‌شهری عظیم به شکل ساختمانی شیشه‌ای و آینه‌ای با ارتفاع پیوسته‌ی 500 متر که 170 کیلومتر در صحرا کشیده می‌شود و قرار است 9 میلیون نفر را در خود جای دهد. لاین مرکز ابرپروژه‌ای بزرگ‌تر به نام «نئوم» است و بن سلمان می‌خواهد با آن نشان دهد که جاه‌طلبی عربستان فراتر از نفت، به سمت اقتصاد دیجیتال حرکت می‌کند.

اما با پیشرفت طراحی‌ها، رؤیای ولیعهد سعودی با واقعیت برخورد کرد. معماران پروژه دراین باره تردید کردند که آیا چنین سازه‌ی عظیمی واقعاً قابل ساخت است یا نه. هزینه‌ها افزایش یافت، جدول زمانی عقب افتاد و سرمایه‌گذاری خارجی که ریاض روی آن حساب کرده بود، به دست نیامد.

هزینه‌ها، کندی ساخت و واقعیت‌های تلخ

امروز، با صرف دست‌کم 50 میلیارد دلار، صحرا پر از ستون‌ها و خندق‌های عمیق شده است. اما شاهزاده محمد که ریاست نئوم را برعهده دارد، برنامه‌های فاز اول پروژه را به شدت کوچک کرده است.

کارمندان نئوم می‌گویند از نظر فنی بسیاری از بخش‌های لاین هنوز قابل ساخت است، اما هیچ‌کس حاضر نیست هزینه آن را بپردازد. روند ساخت در نئوم کند شده است و فقط چند پروژه مانند پیست اسکی صحرایی تروجنا، میزبان بازی‌های آسیایی زمستانی 2029، با سرعت پیش می‌رود. نئوم اعلام کرده که تمرکز اکنون روی «مهندسی پیچیده و طراحی دقیق فاز اول» است. اما یکی از کارمندان سابق گفته همه می‌دانند پروژه عملی نخواهد شد و اکنون تنها مسئله این است که شاهزاده محمد با ملایمت با واقعیت روبه‌رو شود.

محمد بن سلمان در سال 2017 با 31 سال سن به ولیعهدی رسید و بلافاصله موقعیت خود را به‌عنوان حاکم غیررسمی عربستان تثبیت کرد؛ اقدامی که منتقدان آن را یک «کودتای درباری» توصیف کردند. او پیش‌تر نیز برنامه‌هایی گسترده‌، هرچند خودکامانه برای مدرن‌سازی کشور و کاهش وابستگی به نفت آغاز کرده بود. نئوم، که چند ماه پس از رسیدن او به ولیعهدی راه‌اندازی شد، تجسم این دیدگاه محسوب می‌شود

ایده شهر خطی ابتدا از خود شاهزاده بود. طرح اولیه توسط شرکت معماری مورفسیس در لس‌آنجلس ارائه شد و شامل نواری 2 کیلومتری از سکونتگاه‌ها از دریا تا کوه‌ها و متصل به راه‌آهن بود. اما در اواخر 2020، شاهزاده محمد دستور جدیدی صادر کرد: «اگر آن دو کیلومتر را برداریم و به دو برج تبدیل کنیم، چه می‌شود؟»

توصیه‌های ولیعهد فراتر از تعیین عرض لاین به 200 متر بود. او به تیم گفت: «می‌خواهم یکپارچه و آینه‌ای باشد.» لاین با سقفی ثابت در 500 متر بالاتر از سطح دریا، یکی از بلندترین ساختمان‌های جهان محسوب می‌شود. اما برخلاف اکثر آسمان‌خراش‌ها، تا اوج آن قابل سکونت بود. برخی مشاوران پیشنهاد محدودکردن ارتفاع به صد متر برای حفظ منظره و کاهش هزینه‌ها دادند، اما شاهزاده بی‌توجه بود: «باید 500 متر ارتفاع داشته باشد و 200 متر عرض.»

طرح لاین در سال 2021 معرفی و کم‌کم استخدام نیروها آغاز شد. هزاران معمار، مهندس، مدیر ساخت و طراح برای نئوم به کار گرفته شدند. بسیاری از آن‌ها مجبور بودند در خود صحرا مستقر شوند، در کابین‌های کوچک زندگی کنند و در سالن غذاخوری جمعی غذا بخورند.

برنامه زمان‌بندی جاه‌طلبانه بود: 16 کیلومتر از لاین که شامل 20 «ماژول» می‌شد، باید تا سال 2030 تکمیل شود و اولین ساکنان حتی از سال 2025 وارد شوند. بودجه اولیه 1٫6 تریلیون دلار تعیین شد؛ اما برآورد داخلی بعد به حدود 4٫5 تریلیون دلار رسید.

براساس اظهارات یکی از کارکنان سابق، هیئت نئوم تصمیمات خود را بر اساس تصاویر رندر گرفته بود و طراحی دقیق برای تعیین امکان‌پذیری پروژه انجام نشده بود

شهری که منابع جهان را می‌بلعد

اندازه عظیم لاین نه تنها مزیت، بلکه بار بزرگی بود. نیازهای سرسام‌آور آن به مصالح، ظرفیت زیرساخت‌های محلی و توان مالی پروژه را تحت فشار قرار می‌داد. تنها برای ساخت 20 ماژول اولیه، میزان سیمان مورد نیاز از تولید سالانه فرانسه فراتر می‌رفت. هر ماژول 800 متری به حدود 3٫5 میلیون تن فولاد سازه‌ای، 5٫5 میلیون متر مکعب بتن و 3٫5 میلیون تن میلگرد نیاز دارد. پوشش شیشه‌ای هر ماژول نیز معادل کل تولید سالانه بزرگ‌ترین کارخانه پوشش‌دهی جهان بود و ارزش ساخت هر ماژول حدود 48 میلیارد دلار برآورد می‌شد.

درون ساختمان، طراحان مغزه‌های بتنی را با فاصله 140 متر از هم در نظر گرفتند که شامل آسانسور، پله و کانال‌های خدماتی بود. هر 100 متر یک سکوی اصلی 16 متری شکل می‌گرفت و روی آن بلوارها و ساختمان‌های تا 80 متر قرار می‌گرفتند. حمل و نقل درون لاین با سیستم ریلی سبک و وسایل نقلیه خودران پیش‌بینی شده بود. پلکان‌های بزرگ فضاهای عمومی را به هم متصل و طراحی فضاها چشم‌اندازهای دیدنی فراهم می‌کرد.

ساخت فرودگاه بین‌المللی نئوم با پنج باند برای 100 میلیون مسافر در سال آغاز شد، اما تصمیم گرفته شد فرودگاه نزدیک دریای سرخ برای جذب گردشگر اولویت داشته باشد. توقف پروژه فرودگاه بین‌المللی، باعث شد برنامه‌های تونل زیر کوه و ریلی سریع نیز بلااستفاده شوند، هرچند حفاری و تونل‌زنی انجام شده بود.

برخی چالش‌های طراحی لاین قابل رفع نبودند. این دیوار عظیم اگر روزی واقعاً ساخته شود، مسیر مهاجرت چندین گونه پستاندار در کوه‌ها را مسدود و مسیر مهاجرت میلیون‌ها پرنده را از اروپا و آسیا به آفریقا قطع می‌کند. در اوایل 2024، کارشناسان حفاظت محیط‌زیست لاین را به عنوان «مسئله نوظهور نگران‌کننده برای تنوع زیستی جهانی» معرفی کردند.

وجود مزرعه بادی شمال لاین نیز نگرانی‌ها را افزایش داد. طراحان پیشنهاد کردند روی شیشه‌ها نقطه‌گذاری کنند تا برای پرندگان قابل مشاهده باشد، اما کارشناسان پرنده‌شناسی گفتند این کار مشکل را حل نمی‌کند، زیرا پرندگان برای دور زدن، باید 90 کیلومتر مسیر طولانی طی کنند.

کاهش بلندپروازی‌ها

برای رعایت ضرب‌الاجل 2030، ساخت لاین به سرعت آغاز شد و فونداسیون‌گذاری پیش از تکمیل طراحی شروع شد. ستون‌ها با قطر بزرگ در بیابان حفر شد که هزینه‌ای چند میلیارد دلاری داشت. اما به دلیل فشار اقتصادی، تعداد ماژول‌ها از 20 به 3 کاهش یافت و پروژه به «غیرقابل سرمایه‌گذاری» تبدیل شد

سرمایه‌گذاری خارجی جذب نشد و تنها سرمایه‌گذاری‌های کوچک داخلی انجام شد. حسابرسی داخلی برای بررسی هزینه‌ها و تأخیرها آغاز شد، اما خیلی زود به موانع برخورد. کارکنان به فرهنگ کاری نئوم و نادیده‌گرفتن مخالفت‌ها انتقاد داشتند. در حالی‌که مدیران سوالاتی درباره چالش‌های پروژه مطرح می‌کردند، فشار برای پیشبرد سریع پروژه باعث شد گزارش‌های غیرواقعی درباره زمان‌بندی و هزینه‌ها ارائه شود.

لاین، یا حداقل آغاز آن، از فضا قابل مشاهده است. تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهند که حفاری و تونل‌زنی برای سیستم ریلی، که ستون فقرات لاین و فرودگاه بین‌المللی نئوم را به هم متصل می‌کند، در مسیری 150 کیلومتری از ساحل تا کوه‌های حجاز انجام شده است.

در دره‌ای میان دو رشته‌کوه، زمین برای فرودگاه و باندها آماده شده است اما اکنون ساخت‌وساز روی ستون فقرات و فرودگاه متوقف شده و هدف جدیدی برای فرودگاه تعیین نشده است

فونداسیون‌های اولین ماژول‌های لاین که احتمالاً بزرگ‌ترین ستون‌های ساخته‌شده توسط انسان به شمار می‌روند، همچنان آماده‌اند تا بزرگ‌ترین ساختمان مسکونی جهان را پشتیبانی کنند، البته اگر روزی ساخته شود. 

در مارینا، تا اواخر سال گذشته، حدود صد میلیون متر مکعب خاک حفر شده بود. کشتی‌ها از طریق کانالی که بیش از یک کیلومتر به داخل ساحل می‌رود، می‌توانند به آن دسترسی داشته باشند. ساختمان معکوسی که از طاق بزرگ مارینا آویزان می‌شود، هنوز در برنامه‌ها است، اما نئوم دیگر قصد ندارد دفتر مرکزی خود را آنجا مستقر کند.

ریان فایز، معاون مدیرعامل نئوم، ماه گذشته گفت بودجه پروژه «هر روز در حال تغییر است». با هدف کاهش تعداد ماژول‌های فاز اول به سه، بلندپروازی اولیه لاین اکنون تنها سایه‌ای از گذشته است. یک منبع مطلع گفته است که کار عملاً متوقف شده، تمرکز روی چند ساختمان کوچک اطراف مارینا است و بخش‌هایی از ستون‌ها با شن پوشیده شده‌اند.

داستان پروژه شهر لاین یکی از جسورانه‌ترین آزمایش‌های شهری مدرن را روایت می‌کند: تلاش برای ساخت شهری از صفر، بدون محدودیت جغرافیایی یا سابقه تاریخی که اکنون در معرض پیوستن به فهرست بزرگ‌ترین خطاهای معماری جهان قرار دارد. همان طور که یک کارشناس شهرسازی در عربستان گفته است: «به عنوان یک آزمایش فکری، عالی است، اما نباید همه آزمایش‌های فکری را بسازید.»