۱۰ بحران برجسته بر سر رودخانه‌های مشترک میان کشورها

به گزارش پارسینه به نقل از تسنیم، اختلافات در رودخانه‌های مرزی همواره یکی از چالش‌های پیچیده در روابط بین‌المللی بوده است. این رودخانه‌ها که از مرزهای طبیعی میان کشورها عبور می‌کنند، منابع آب حیاتی را برای کشورهایی که در حوضه‌های آبی مشترک قرار دارند، تأمین می‌کنند.

در حالی که مدیریت مشترک این منابع می‌تواند به هم‌زیستی مسالمت‌آمیز بین کشورها منجر شود، در موارد بسیاری، ناهماهنگی‌ها و اختلافات به بحران‌های دیپلماتیک و حتی جنگ‌های مسلحانه انجامیده است. این اختلافات عمدتاً از تفاوت‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی میان کشورها ناشی می‌شوند و بر سر مسائلی مانند حق استفاده منصفانه از منابع آب، آلودگی آب، سیلاب‌ها و توسعه پروژه‌های زیربنایی (مانند سدها و نیروگاه‌های آبی) به وقوع می‌پیوندند.

کدام کشورها در حوضه رودخانه مرزی مشکل دارند؟

در حال حاضر، چندین کشور بر سر استفاده از رودخانه‌های مرزی اختلافات جدی دارند. این اختلافات عمدتاً به مسائل مربوط به تقسیم منابع آب، ساخت سدها، آلودگی و اثرات زیست‌محیطی مربوط می‌شود. در ادامه به برخی از مهم‌ترین این اختلافات اشاره می‌کنم:

1. مصر و اتیوپی (رود نیل)

اختلافات میان مصر و اتیوپی بر سر استفاده از آب رودخانه نیل یکی از مشهورترین نمونه‌های اختلافات بین‌المللی است. اتیوپی در حال ساخت سد رنسانس بزرگ نیل است که به اعتقاد بسیاری از مقامات مصر می‌تواند بر جریان آب نیل تأثیر منفی بگذارد و دسترسی مصر به آب این رودخانه را محدود کند. مصر که بیشتر به آب نیل وابسته است، نگران است که این سد بر حقوق آن در استفاده از منابع آب تاثیر منفی بگذارد. این اختلافات منجر به مذاکرات پیچیده و طولانی میان این دو کشور و همچنین سایر کشورهای حوضه نیل شده است.

2. هند و بنگلادش (رود گنگ)

رود گنگ، یکی از بزرگترین رودخانه‌های آسیا، بین هند و بنگلادش جریان دارد. این رودخانه از هند به بنگلادش می‌ریزد و کشورهای پایین‌دست (بنگلادش) نگران هستند که استفاده زیاد هند از منابع آبی این رودخانه، دسترسی آنها به آب را محدود کند. در این زمینه، موضوعات مختلفی مانند کمبود آب در فصل‌های خشک و ساخت سدها در هند باعث بروز اختلافاتی میان این دو کشور شده است.

3. پاکستان و هند (رودهای سینت و ستلج)

اختلافات میان پاکستان و هند بر سر تقسیم آب رودخانه‌های سینت و ستلاژ در چارچوب توافق‌نامه تقسیم آب هند و پاکستان (که در سال 1960 به امضا رسید) وجود دارد. با وجود توافق‌ها، گاهی اوقات این کشورها بر سر ساخت سدها و استفاده از منابع آب دچار تنش‌هایی می‌شوند. در سال‌های اخیر، هند اقدام به ساخت سدهایی بر روی این رودخانه‌ها کرده که پاکستان آن را تهدیدی برای تأمین آب خود می‌داند.

4. ترکیه، عراق و سوریه (رودخانه فرات)

رود فرات که از ترکیه آغاز می‌شود و به سوریه و عراق می‌ریزد، یکی از منابع آبی حیاتی برای کشورهای منطقه است. ترکیه، با ساخت سدها بر روی این رودخانه، به کشورهای پایین‌دست (سوریه و عراق) فشارهایی وارد کرده است، چرا که این سدها می‌تواند بر جریان آب و دسترسی این کشورها به منابع آبی تأثیر بگذارد. اختلافات بر سر سهمیه آب، ساخت سدها و تغییرات اقلیمی همچنان باعث تنش‌ها میان این کشورها می‌شود.

5. ایران و ترکیه (رودخانه ارس)

رودخانه ارس که در مرز ایران و ترکیه قرار دارد، یکی دیگر از مناطق مورد اختلاف میان این دو کشور است. هر دو کشور از این رودخانه برای تأمین منابع آب خود استفاده می‌کنند و اختلافات مربوط به تقسیم منابع آبی و استفاده از سدها و پروژه‌های آبی در این منطقه وجود دارد.

6. چین و کشورهای جنوب شرقی آسیا (رود مکونگ)

رود مکونگ که از چین آغاز می‌شود و به کشورهای لاوس، کامبوج، تایلند و ویتنام می‌ریزد، یکی از منابع آبی مهم در جنوب شرق آسیا است. چین با ساخت سدهای متعدد بر روی این رودخانه، باعث نگرانی کشورهای پایین‌دست شده است. این پروژه‌ها به دلیل تغییرات در جریان آب و اثرات زیست‌محیطی، باعث بروز تنش‌هایی میان این کشورها شده است.

7. برزیل و پاراگوئه (رود پارانا)

رود پارانا که از برزیل به پاراگوئه می‌ریزد، یکی دیگر از رودخانه‌های مرزی است که اختلافات بر سر استفاده از آن میان این دو کشور وجود دارد. پروژه‌های آبیاری، ساخت سدها و استفاده از منابع آب این رودخانه باعث بروز نگرانی‌هایی در مورد کاهش دسترسی به آب برای کشورهای پایین‌دست می‌شود.

8. ایران و افغانستان(هیرمند و هریرود)

معاهده ایران و افغانستان در خصوص رود هیرمند به معاهده هیرمند یا معاهده آب هیرمند معروف است. این معاهده در تاریخ 23 اسفند 1341 (14 مارس 1963) میان ایران و افغانستان امضا شد و به مسائل مربوط به تقسیم آب رود هیرمند که از افغانستان سرچشمه می‌گیرد و به ایران می‌ریزد، پرداخته است.

با وجود معاهده 1963، در سال‌های اخیر به‌ویژه در دوران خشکسالی‌های متعدد و تغییرات اقلیمی، تنش‌ها و اختلافاتی در خصوص نحوه اجرای معاهده و میزان آب تحویلی به ایران از سوی افغانستان وجود داشته است. به ویژه، افغانستان در سال‌های اخیر به ساخت سدهای بیشتر در بالادست هیرمند ادامه داده است که منجر به کاهش جریان آب به ایران شده است. ایران بارها به دلیل کاهش جریان آب هیرمند و تأثیر آن بر زندگی مردم در منطقه سیستان و بلوچستان اعتراض کرده است.

رودخانه هریرود دیگر مورد اختلافی میان دو کشور است که ساخت سد پاشدان و سد سلما بر شاخه‌های این رودخانه توسط افغانستان، حقابه ایران را پایمال کرده است.

قوانین بین‌المللی درخصوص رودخانه‌های مرزی

در سطح بین‌المللی، قوانین و مصوبه‌های مختلفی برای تنظیم استفاده از منابع آبی در رودخانه‌ها و پهنه‌های آبی مشترک وجود دارد که بر رعایت حقوق کشورهای پایین‌دست تأکید دارند. این قوانین به منظور جلوگیری از بروز اختلافات و ایجاد راهکارهایی برای تقسیم منصفانه منابع آب تدوین شده‌اند. برخی از مهم‌ترین قوانین و مصوبه‌های جهانی عبارتند از:

1. کنوانسیون سازمان ملل در مورد حقوق استفاده از آب‌های بین‌المللی برای مقاصد غیر کشتیرانی (1997)

یکی از مهم‌ترین اسناد حقوقی بین‌المللی در زمینه منابع آبی مشترک، کنوانسیون 1997 سازمان ملل است که به طور خاص به استفاده از آب‌های بین‌المللی برای مقاصد غیر کشتیرانی پرداخته است. این کنوانسیون اصولی را برای استفاده منصفانه و برابر از منابع آبی مشترک ارائه می‌دهد و بر اهمیت حفظ و حفاظت از این منابع تأکید دارد. برخی از مهم‌ترین اصول این کنوانسیون عبارتند از:

اصل استفاده منصفانه و معقول: کشورها باید به گونه‌ای از منابع آبی استفاده کنند که حقوق کشورهای پایین‌دست رعایت شود.

اصل همکاری و مشورت: کشورها باید به طور مشترک و از طریق همکاری‌های بین‌المللی به مدیریت منابع آبی بپردازند.

حق حفاظت از محیط زیست: کشورها موظف به جلوگیری از آلودگی منابع آبی و حفظ اکوسیستم‌های وابسته به آب هستند.

2. اصول هلسینکی (1966)

اصول هلسینکی که در سال 1966 در فنلاند تصویب شد، پایه‌گذار حقوق بین‌المللی در زمینه استفاده از منابع آبی مشترک است. این اصول به نوعی ادامه‌دهنده کنوانسیون 1997 هستند و بر استفاده منصفانه و غیر تبعیض‌آمیز از منابع آبی تأکید دارند. یکی از ویژگی‌های مهم این اصول، توجه به حقوق کشورها در بالادست و پایین‌دست است. اصول هلسینکی بر ضرورت مشورت و همکاری میان کشورها تأکید دارند و حقوق کشورهای پایین‌دست را در استفاده از منابع آبی محفوظ می‌دارند.

3. توافق‌نامه‌ها و قراردادهای منطقه‌ای

علاوه بر قوانین جهانی، بسیاری از کشورها به طور دوجانبه یا چندجانبه برای مدیریت رودخانه‌های مشترک به توافق‌های خاصی دست می‌زنند. برای مثال:

توافق‌نامه راین: کشورهای آلمان، هلند، فرانسه و سوئیس برای مدیریت رودخانه راین به توافق رسیدند که در آن به طور خاص بر استفاده منصفانه از منابع آب و جلوگیری از آلودگی تأکید شده است.

توافق‌نامه رود نیل: در این توافق‌نامه که میان کشورهای مصر، سودان و دیگر کشورهای حوضه نیل به امضا رسید، اصول تقسیم منابع آب و استفاده از آنها بر اساس رعایت حقوق کشورهای پایین‌دست مطرح شده است.

4. دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ)

دیوان بین‌المللی دادگستری در حل اختلافات میان کشورها در زمینه منابع آبی نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. این دیوان می‌تواند در مواردی که کشورها به توافقات قانونی نرسیده‌اند، وارد عمل شده و با ارجاع به قوانین بین‌المللی، حل و فصل اختلافات را تسهیل کند. نمونه‌هایی از تصمیمات دیوان در مورد رودخانه‌های مشترک شامل پرونده‌هایی است که کشورهایی مانند هند، بنگلادش، مصر و سودان در آن دخیل بوده‌اند.

5. پروژه‌های جهانی و کمیسیون‌ها

سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد، بانک جهانی و سازمان محیط زیست جهانی به همراه کمیسیون‌هایی نظیر کمیسیون رودخانه‌های راین و کمیسیون رودخانه‌های دانوب، در زمینه حل اختلافات آبی و مدیریت مشترک منابع آبی فعال هستند. این نهادها مشاوره، کمک مالی و فنی به کشورهای درگیر در مسائل آبی می‌دهند و بر پایه قوانین بین‌المللی، از رعایت حقوق کشورهای پایین‌دست حمایت می‌کنند.

توافقات برد ـ برد در استفاده از آب‌های مشترک مرزی

در سطح بین‌المللی، برخی از کشورها توانسته‌اند حقوق کشورهایی که در امتداد رودخانه‌های مرزی مشترک با آنها قرار دارند، به خوبی رعایت کنند. در این موارد، اصولی مانند تقسیم منصفانه منابع آبی، پیشگیری از آلودگی، و مدیریت مشترک منابع در نظر گرفته شده‌اند. در ادامه چند نمونه از کشورهایی که به خوبی توانسته‌اند این حقوق را رعایت کنند آورده شده است:

1. آلمان و هلند ـ رودخانه راین

رودخانه راین یکی از مهم‌ترین رودخانه‌های اروپا است که از سوئیس آغاز می‌شود و به هلند می‌ریزد. آلمان و هلند از جمله کشورهایی هستند که در مدیریت این رودخانه به خوبی همکاری کرده‌اند. کمیته راین از سال 1950 تشکیل شده و شامل کشورهایی است که در حوضه این رودخانه قرار دارند. این کمیته به حل مشکلات مربوط به کیفیت آب، سیلاب‌ها، و استفاده‌های مختلف از آب پرداخته و به توافق‌های مشترکی برای حفاظت از این رودخانه دست یافته است. بر اساس توافق‌ها، حقوق کشورهای بالادست و پایین دست در این رودخانه رعایت شده است.

2. آرژانتین و پاراگوئه ـ رودخانه پارانا

رودخانه پارانا که از برزیل به آرژانتین و پاراگوئه می‌ریزد، از دیگر نمونه‌های موفق در مدیریت رودخانه‌های مرزی است. کمیسیون رودخانه پارانا (CIC) این کشورها را موظف به استفاده مشترک و منصفانه از منابع آب کرده است. به ویژه در زمینه پروژه‌های آبیاری و انرژی هیدرولیکی، این کشورها به توافقات میان‌دولتی دست یافته‌اند که حقوق تمامی طرفین را در نظر می‌گیرد.

3. کانادا و ایالات متحده ـ رودخانه‌های مشترک

کانادا و ایالات متحده دارای بسیاری از رودخانه‌های مشترک هستند، مانند رودخانه سنت لورن و رودخانه کلمبیا. این دو کشور در دهه‌ها و قرن‌های اخیر بر اساس توافق‌نامه‌های بین‌المللی، مانند توافق‌نامه آبی 1909، توانسته‌اند حقوق استفاده از آب و حفاظت از محیط زیست را رعایت کنند. این توافق‌نامه‌ها شامل مسائل مربوط به آلودگی آب، مدیریت منابع آبی و کنترل سیلاب‌ها هستند.

4. مصر و سودان ـ رود نیل

رود نیل یکی از رودخانه‌های مرزی مهم در آفریقا است که کشورهای مصر، سودان، و دیگر کشورهای حوضه نیل از آن بهره‌برداری می‌کنند. کشورهای پایین‌دست مانند مصر و سودان در گذشته تنش‌هایی داشته‌اند، اما توافقاتی مانند توافق‌نامه 1959 که میان مصر و سودان به امضا رسید، حقوق استفاده از آب نیل را مشخص کرده است. در دهه‌های اخیر، کشورهای دیگر حوضه نیل نیز در قالب پیمان نیل شرقی همکاری‌های بیشتری در زمینه استفاده منصفانه از منابع آب آغاز کرده‌اند.

این نمونه‌ها نشان‌دهنده اهمیت همکاری‌های بین‌المللی و مذاکرات میان کشورها برای رسیدن به توافقاتی هستند که حقوق تمامی کشورها، چه در بالادست و چه در پایین‌دست، به طور منصفانه رعایت شود.

منبع:

International Law and the Management of Shared River Basins (United Nations, 2014)

Rivers and International Law by Lucius G. P. (Oxford University Press, 2019)